Voldoeninggevende vrijetijdsinvulling speelt een uiterst belangrijke rol in het doorbreken van de spiraal van armoede. Gezinnen die een risico lopen op armoede of sociale uitsluiting participeren veel minder aan culturele en sportactiviteiten dan personen die geen verhoogd risico lopen. Financiële redenen zijn voor personen een belangrijke oorzaak van het niet deelnemen. Deelname aan cultuur, sport en vakantie zijn vaak een bron van integratie, het geeft hen nieuwe energie, ze kunnen hun vaardigheden tonen en hun zelfvertrouwen stijgt. Recht op ontspanning, op cultuur, sport en vakantie is een basisrecht.
Participatiekloof
In twee decreten geeft de Vlaamse overheid te kennen dat in een samenleving waarin vrijetijdsbesteding een steeds grotere rol speelt, voldoeninggevende vrijetijdsinvulling een uiterst belangrijke rol heeft in het doorbreken van de spiraal van armoede. Daarom neemt de Vlaamse overheid maatregelen om via het jeugdwerk, sport en cultuur specifieke aandacht te besteden aan de participatie van personen in armoede “met het oog op het individuele en collectieve welzijn, waardoor men de persoonlijke controle op de eigen leefsituatie en op de externe factoren die deze leefsituatie bepalen, verhoogt.”
Gezinnen die een risico lopen op armoede of sociale uitsluiting participeren veel minder aan culturele en sportactiviteiten dan personen die geen verhoogd risico lopen. Financiële redenen zijn voor personen een belangrijke oorzaak voor het niet deelnemen. In een grootschalig onderzoek naar participatie in Vlaanderen wordt dieper ingegaan op deze participatieverschillen. De sterke en blijvende participatiekloof verklaren ze op basis van onderwijsniveau, thuismilieu, sociaaleconomische status van de ouders en het cultureel en economisch kapitaal en cultuureducatie.
Niet zo verwonderlijk is dan ook om vast te stellen dat het budget dat gezinnen in armoede veel minder spenderen aan cultuur en ontspanning of aan reizen dan meer begoede gezinnen (zie budgetvergelijker). 18,3% van de Vlamingen kon zich geen vakantie veroorloven in 2014.
Soortgelijke tendensen stelt men vast voor sportparticipatie. Sport voor allen is nog steeds geen realiteit: personen in een maatschappelijk kwetsbare positie doen minder aan sport dan de anderen. De algemene sportparticipatie van kansengroepen bedraagt 38,8%, bij niet-kansengroepen is dit 68,9%.
Recht op ontspanning, cultuur, sport en vakantie
Het Algemeen Verslag over de Armoede, dat in 1994 geschreven werd, ondersteund door de Koning Boudewijnstichting, met een sterke participatie van mensen in armoede uit verschillende verenigingen nam toen reeds zeer terecht een hoofdstuk op over ‘cultuur’, dat startte met het citaat: ‘men crepeert van eenzaamheid en verveling vooraleer te creperen van de honger’. Voor mensen die dagdagelijks omgaan met de stress van het overleven en moeten rondkomen met een inkomen onder de armoedegrens, zou het recht op ontspanning, op cultuur, sport en vakantie een basisrecht moeten zijn: ‘Niet willen deelnemen, is een keuze. Niet kunnen deelnemen, is uitsluiting’ (Recht-Op). Daarom is het belangrijk dat we voor de (nog) niet participerende volop kansen creëren om zelf te kunnen uitmaken of en waaraan ze willen deelnemen.
Ook nobelprijswinnaar Amartya Sen beklemtoont in zijn capabilities approach het belang van keuzevrijheid in de strijd tegen armoede. Hij ziet armoede als een gebrek aan mogelijkheden om een leven te leiden dat men wil leiden. Een beperking van vrijheid is voor hem een schending van de mensenrechten. Armoede gaat voor Sen niet enkel over materiële deprivatie (geldtekort) maar ook over deprivatie van de mogelijkheden. Daarom is het van belang om de drempels tot participatie aan cultuur in de samenleving weg te nemen; dat wil zeggen de activiteiten goedkoper maken en de mensen in armoede de weg er naartoe tonen.
Met haar inspanningen rond vakantieparticipatie en beleidsintenties rond cultuurspreiding zet de Vlaamse Overheid hierop in. Bijzondere projecten en organisaties, zoals Pirlewiet, Een paar Apart, Pretloket zetten daarop in en sociaal-artistieke projecten zoals Tuttifratelli, Onze Rijkdom en Victoria delux gaan nog een stap verder door mensen in armoede te betrekken in de cultuurproductie. En de effecten voor zij die de weg vinden zijn groot.
Waarom deelnemen?
Het zijn vooral sociale redenen die de doorslag geven voor mensen in armoede om deel te nemen aan cultuur: ze leren er nieuwe mensen kennen, ze horen erbij en er wordt naar hen opgekeken. Mensen die lid zijn van verenigingen en een gevarieerde vrijetijdsbesteding hebben, ongeacht hun eigen onderwijsniveau, staan positiever tegenover de maatschappij, zijn minder sociaal geïsoleerd en beter geïntegreerd in de buurt. Cultuurparticipatie zorgt er ook voor dat mensen zich minder sociaal geïsoleerd voelen, dat ze even hun problemen kunnen vergeten en nieuwe energie kunnen opdoen. Ze leren zichzelf kennen als een persoon die kan genieten, over veel vaardigheden beschikt en creatief kan zijn, wat dus een positieve invloed heeft op hun zelfvertrouwen. Daarnaast krijgen toeschouwers meer inzicht in de leefwereld van kwetsbare mensen en in de mechanismen van uitsluiting en discriminatie.
Bijdrage door Storms, Cornelis en Van Thielen
Bijdrage door Kristel Driessens en Danny Jacobs