Mensen met gezondheidsproblemen hebben meer kans om niet te werken en werkloosheid leidt tot een slechtere gezondheid. Ziekte is niet altijd zichtbaar: sommigen kunnen bepaalde jobs niet uitoefenen zoals van de maatschappij wordt verwacht. Zijn er dan wel jobs voor iedereen? Ook de opkomst van meer precaire jobs zorgen voor een stijging van mentale problemen. Aangezien er geen verband is tussen het aantal werkenden en de generositeit van de uitkeringen is het belangrijk om de juiste balans te vinden tussen voldoende sociale bescherming en activeringsmaatregelen.
De relatie tussen werkloosheid en gezondheid
Ook in België neemt de druk toe op mensen die langdurig ziek zijn, om terug aan de slag te gaan. Hoewel het aantal werklozen lager is dan enkele jaren geleden, is het aantal personen met een langdurige ziekte dat thuis zit de afgelopen jaren gestegen. Zeggen dat mensen gewoon niet willen werken en daarom doen alsof ze ziek zijn, gaat echter een stap te ver. Zo een interpretatie gaat voorbij aan een heel aantal structurele oorzaken van invaliditeit en werkloosheid in het algemeen.
Eén van de meest belangrijke bevindingen in dit onderzoek is de relatie tussen werkloosheid en een slechtere fysieke en mentale gezondheid. Niet alleen omdat mensen die met gezondheidsproblemen kampen meer kans hebben om niet te werken, maar ook omdat werkloosheid leidt tot een slechtere gezondheid. Als werkloosheid wordt omschreven als een gebrek aan zin en wilskracht om te werken, is het dan niet vreemd dat er gemiddeld gezien toch zo hard van afgezien wordt? Bovendien lijdt niet enkel hun gezondheid eronder, ze hebben ondanks de zogenaamde genereuze uitkeringen nog steeds meer kans op armoede, sociale uitsluiting, een gebrek aan zelfwaardering, en ga zo maar voort.
De relatie tussen gezondheid en precaire jobs
Hoewel mensen die niet werken een zeer diverse groep zijn, zien we toch dat bepaalde groepen zoals lager opgeleiden, mensen met een werkloosheidsverleden, jongeren alsook 50plussers en migranten een groter risico hebben om niet te werken. Zijn dit mensen met opvallend minder goesting om te werken? En eisen zij hun recht op luiheid meer op dan anderen? Of zijn het eerder mensen die minder kansen op de arbeidsmarkt krijgen en niet altijd de gevraagde capaciteiten hebben of met andere problemen kampen waardoor hun arbeidsmarktparticipatie bemoeilijkt wordt? Tevens is er discriminatie van deze kwetsbaardere groepen op de arbeidsmarkt. Zijn er wel jobs voor iedereen, zijn er problematische regio’s, wat is het gedrag van werkgevers,…? Er komt veel meer bij kijken dan enkel de motivatie van een werkzoekende.
Daarenboven zijn personen met een slechte gezondheid niet noodzakelijk mensen die in bed liggen en niet buitenkomen. Ziekte is niet steeds zichtbaar. Benaderd vanuit een sociologisch perspectief betekent ziekte dat je bepaalde (sociaal verwachte) gedragingen moeilijk kan stellen omwille van fysieke of mentale problemen, en dus bepaalde jobs niet kan uitoefenen. Steeds meer cijfergegevens en onderzoek wijst uit dat psychosociale en mentale gezondheidsproblemen vandaag tot de meest belangrijke oorzaken van invaliditeit en handicap horen. Wanneer we de stijging in deze mentale gezondheidsproblemen trachten te verklaren wijzen wetenschappelijke studies onder meer naar precaire arbeidsomstandigheden. Hoewel de evolutie naar wendbaar en flexibel werk voor velen positief is (bijvoorbeeld plaats- en tijdsonafhankelijk werken, met lange werkuren, maar tegelijk ook met flexibiliteit om werk- en privéleven beter op elkaar af te stemmen), kan flexibel en wendbaar werk ook gekenmerkt worden door instabiliteit, tijdelijkheid, laag betaalde, korte en onzeker contracten, weinig inspraak en een gebrek aan (vakbonds)vertegenwoordiging. Deze meer precaire en moeilijk werkbare jobsituaties komen voornamelijk voor bij jongeren, migranten en laaggeschoolden; groepen die sowieso al een moeilijkere link hebben met de arbeidsmarkt.
Activeringsmaatregelen
In de loop van de vorige jaren heeft de Belgische overheid de voorwaarden om een werkloosheidsuitkering te ontvangen strikter gemaakt met het oog op het terugschroeven van de werkloosheidsgraad en de overheidsuitgaven. Dit wordt ook wel passieve activeringsmaatregelen genoemd. De werkloosheidsgraad en de werkloosheidsuitkeringen zijn substantieel lager dan enkele jaren geleden. Tegelijkertijd is er een stijgend aantal langdurig zieken die een ziekte- of invaliditeitsuitkering ontvangen. Daarnaast is het aantal personen dat een leefloon ontvangt ook gestegen. Hoewel er in deze groep van zieken wellicht een klein aantal ‘verborgen werklozen’ is te vinden, moeten we er echter wel van uit gaan dat de meesten de correcte procedures en medische onderzoeken hebben doorlopen.
De stijging van het aantal ziekte- en invaliditeitsuitkeringen toont misschien wel aan dat er een groep mensen bestaat die in onze organisatie van de economie niet kunnen functioneren zoals verwacht. Deze groep bestaat wellicht uit mensen die op zich wel willen werken, maar ook angst hebben om hun uitkering te verliezen, moeilijk werk vinden en moeilijke thuissituatie hebben; voor deze groep kan een ziekte-uitkering inderdaad soms beter geschikt zijn. We spreken hier over een groep mensen waarvoor het kapitalistisch systeem niet werkt, die een te verre ‘afstand’ kennen, die niet over het geschikte ‘menselijk kapitaal’ beschikken, en niet ‘matchen’ met de aanwezige jobs, die misschien niet ‘geactiveerd’ (terug in het werkveld) kunnen worden.
Activering (maatregelen om werklozen terug aan het werk te zetten) lost niet alle problemen op want de realiteit is veel complexer dan dat. Het is immers belangrijk om de juiste balans te vinden tussen voldoende sociale bescherming en activeringsmaatregelen. Als er wordt gesteld dat het sociaal stelsel het recht op luiheid in de hand werkt door genereus te zijn in zijn uitkeringen, waarom wordt er dan geen eenduidig negatief verband gevonden tussen het aantal werkende mensen en de generositeit van sociale uitkeringen?
Bijdrage door Ides Nicaise
Bijdrage door Josephine Foubert, Veerle Buffel en Ronan Van Rossem